نشست تخصصی «رویکردها در تولید علم دینی یا علوم قرآن بنیان» از سوی مؤسسه مطالعات و بررسی راهبردی بعثت و با همکاری سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور برگزار شد.
مؤسسه مطالعات و بررسی‌های راهبردی بعثت؛ نشست تخصصی «رویکردها در تولید علم دینی یا علوم قرآن بنیان» امروز 30 مهرماه سال 99 در این مؤسسه برگزار شد. در این نشست که به صورت وبینار از سوی مؤسسه مطالعات و بررسی راهبردی بعثت و با همکاری سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور برگزار شد، حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی کریمی به عنوان استاد ارائه دهنده بحث و حجت‌الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی به عنوان استاد ناظر علمی به ایراد سخن پرداختند.
در ابتدای این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین دلاوری، معاون پژوهش مؤسسه بعثت گفت: طلوع انقلاب بیش از آنکه تحول در ساختارها را رقم بزند، بنیان‌های فکری را دستخوش دگرگونی کرد؛ انقلاب نه تنها نوع انگاره‌ها نسبت به نهاد دین را تغییر داد، بلکه مقوله دین را از انزوا بیرون آورده و به حقیقت ذاتی خود یعنی کنشگری در همه عرصه‌ها تبدیل کرد.
وی افزود: در دوره پسا‌انقلاب، احساس نیاز به ورود دین به عرصه‌های مختلف شئون حیات بشری بیش از پیش رخ‌نمایی کرد و بر همین اساس، علوم انسانی سکولار رقیبی جدی و جدید فراروی خود نظاره کرد. نظریه علوم انسانی اسلامی قصد دارد نظامات بشری را ذیل اصل فرافیزیکی بودن انسان و پذیرش حاکمیت الله تنظیم کند؛ امری که در سالیان اخیر به معرکه تضارب آراء نخبگان تبدیل و به دو جبهه موافقان و مخالفان اسلامی‌سازی منتهی شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین دلاوری اظهار کرد: مدافعان اسلامی‌سازی اذعان دارند علوم انسانی اسلامی، عبارت از گزاره‌های نظام‌مند، توصیه‌ای و توصیفی برخاسته از منابع اسلام و برخاسته از ماهیت متافیزیکی و فعالیت‌های ارادی اعم از ذهنی و رفتاری در سطح فردی و ... است.
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی کریمی، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، گفت: از آیات و روایات استفاده می‌شود که هدف از آفرینش جهان، تحقق مقام جانشینی و خلافت انسان در کره زمین است، لذا خدا همه هستی را به تسخیر بشر درآورده و همه آفرینش، مقدمه است تا انسان بنده و عبد باشد؛ همانطور که در آیه شریفه ۵۶ ذاریات «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» بر آن تأکید شده است.
وی با بیان این‌که عبودیت دو نوع است؛ یکی ذاتی یعنی همه موجودات و مخلوقات بنده خدا هستند و دیگری عبودیت انسان است، اضافه کرد: در آیه بندگی ذاتی مراد نیست، بلکه بندگی عملی و اکتسابی منظور است. خداوند در نهایت ظرافت واژگان را استفاده کرده که نشانه اعجاز آن است و نمونه بارز آن در همین کلمه «عبد» دیده می‌شود؛ «عبد» یعنی بنده، گویی از خود هیچ چیزی ندارد و همه حرکات و سکناتش در راستای رضایت مولی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با بیان این‌که لازمه عبد شدن آن است که زندگی را بر مبنای نظامات دینی و قرآنی استوار کنیم، اظهار کرد: برای ما که مدعی تمدن اسلامی هستیم و قصد داریم تا صدور انقلاب را با ایجاد تمدن اسلامی دنبال کنیم، با زور نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم؛ بلکه باید الگوسازی داشته باشیم. در این صورت بدون تبلیغ هم دیگران سراغ ما خواهند آمد؛ همانطور که غرب با الگوسازی در جوامع دیگر اثر گذاشته است.
استاد حوزه علمیه با بیان این‌که ابتدا باید نظامات خُرد و بعد کلان را بر مبنای قرآن تولید کنیم تا به الگو برسیم، افزود: امروز اگر از کشورهای عربی که بهار عربی در آنها پدید آمده، سراغ ما بیایند و الگو برای نظام‌سازی در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... بخواهند، دست ما تقریباً از الگوها خالی است، زیرا نظامات کلان براساس نظام‌های خرد تولید نشده است.
قرآن ظرفیت نظام‌سازی دارد
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با بیان این‌که ما معتقدیم که قرآن ظرفیت نظام‌سازی دارد، افزود: قرآن طبق آیه شریفه ۸۹ سوره نحل مدعی است که «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِینَ» است؛ قرآن برای هدایت نازل شده و می‌خواهد همه نقص‌ها و کاستی‌ها را از بین ببرد؛ چند سال حکومت پیامبر نمونه بسیار خوبی برای اثبات این مدعاست، زیرا پیامبر مردم را با تکیه بر قرآن از جاهلیت بیرون آورد و به جایی رساند که تمدن اسلامی هفت، هشت قرن با اقتدار در جهان بروز و ظهور داشت.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با بیان این‌که دانشی می‌تواند نظام تولید کند که واقع‌گرا، منسجم و بدون اختلاف باشد و همه اینها در قرآن هست؛ با اشاره به رویکردهای مختلف در نظام‌سازی، اظهار کرد: یک دیدگاه بازسازی نظام‌های موجود بشری است؛ دیدگاه دیگر تولید نظام از پایه است که در این صورت باید وارد تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان شویم. در اینجا مراد ما از علوم انسانی هم علومی است که دانشی و معرفتی است؛ علومی که حالات و مظاهر فردی و اجتماعی انسان را از آن جهت که انسان است، بررسی می‌کند(یعنی کاری با ابعاد پیراپزشکی تغذیه انسان ندارد)؛ این علوم در صدد یافتن غایت مطلوب برای زندگی انسان است. براین اساس، اخلاق، تربیت، هنر، مدیریت، روانشناسی، جامعه‌شناسی و ... جزء مقوله علوم انسانی تلقی می‌شود.
علوم انسانی غرب واقع‌نما نیست
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با بیان این‌که هدایت جامعه در دست علوم انسانی است، زیرا مثلاً وقتی انرژی هسته‌ای تولید شد، کشوری آن را برای درمان بیماری استفاده می‌کند و کشور دیگر برای ساخت بمب و ریختن آن بر سر مردم در دو شهر ژاپن، اضافه کرد: علوم انسانی موجود غرب برای ما که جامعه اسلامی هستیم کارایی لازم را ندارد، زیرا برگرفته از مبانی‌ای است که منابع آن حقیقی، الهی و واقع‌نما نیست؛ منابع هستی‌شناسی، ارزش‌شناختی و روش‌شناختی آن در تضاد با دین است یا با آن همراهی ندارد. امروزه حتی برخی از خود اندیشمندان غربی هم به این مسئله اذعان دارند و معترفند. به همین دلیل می‌بینیم وقتی این علوم وارد برخی کشورهای اسلامی شد، کسانی مانند، نقیب العطاس و اسماعیل فاروق و امام خمینی(ره) و ... به فکر اسلامی‌سازی افتادند؛ فرامین امام از سوی آیت‌الله مصباح در اوایل انقلاب پیگیری شد، ولی این حرکت چندسال متوقف شد تا این‌که مقام معظم رهبری بعد از سال ۸۸ بر تولید آن اصرار فرمودند.
استاد حوزه علمیه با اشاره به برخی تعاریف از علوم انسانی قرآنی، افزود: برخی از جمله آیت‌الله جوادی آملی معتقدند که اگر عالِم و متعلم علوم، باور قرآنی داشته باشند و عالم را نه پدیده، بلکه مخلوق خدا بدانند، آنچه تولید بکنند اسلامی است؛ یعنی چنین افرادی اگر کار طبی هم بکنند، علوم انسانی تولید کرده‌اند؛ دومین دیدگاه آن است که علوم انسانی که در راستای اهداف قرآن باشد، قرآنی است؛ رویکرد دیگر این‌که اگر موضوعات قرآنی باشد، علوم انسانی قرآنی تولید می‌شود، رویکرد دیگر آن است که علوم انسانی در صورتی که مبانی معرفتی و هستی‌شناسی و .... آن از قرآن گرفته شده باشد، قرآن‌بنیان است؛ رویکرد دیگر آن است که علوم انسانی‌ای قرآن‌بنیان است که علاوه بر اهداف و مبانی، نظریاتش هم قرآن‌بنیان باشد؛ ما معتقدیم که اگر رویکرد آخر اتخاذ شود، ایده‌آل است؛ یعنی هم مبانی و هم احکام و موضوعات را از قرآن بگیریم.
انواع مواجهه با علوم انسانی غرب
وی اضافه کرد: به نظر بنده بحث مهمی که باید بین طلاب و دانشجویان جدی گرفته شود، نحوه مواجهه با علوم انسانی موجود در کشور است؛ عده‌ای کاملاً آن را می‌پذیرند، لذا تولید علوم انسانی قرآن بنیان برای آنان مطرح نیست و نیازی به آن نمی‌بینند؛ برخی معتقدند غرب تلاش زیادی کرده و ما هم باید آن را بگیریم و بازسازی کنیم و برخی آن را به صورت کلی نفی می‌کنند که به نظر من این سه مواجهه نادرست است.
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با بیان اشاره به که تعبیر زیبای شهید صدر، گفت: او آنچه را غرب ساخته به ساختمانی تشبیه کرده و گفته ممکن است ساختمان از نظر سازه و امنیت مشکل داشته باشد، ولی آهن و آجری که در آن به کار رفته قابل استفاده است و نباید آن را دور بیندازیم؛ یعنی تحول بنیادین باید بدهیم، ولی لازم نیست همه چیز دور ریخته شود.
ارکان قرآن‌بنیان کردن علوم
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با بیان این‌که دو رکن درونی و بیرونی برای تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان نیاز داریم، تصریح کرد: رکن درونی، آیات و روایات تفسیری و در برخی موارد باطن آیات و رکن بیرونی هم علوم انسانی غربی موجود است؛ کسی می‌تواند علوم انسانی قرآن‌بنیان تولید کند که دو بال دارد؛ یکی بالی برگرفته از توانمندی فهم متون دینی و دیگری تخصص در رشته‌های علوم انسانی. به همین دلیل، این ضعف در رساله‌ها و مقالات زیاد وجود دارد، چون افراد غالباً در یکی از دو بخش ضعیف هستند؛ حتی دیده می‌شود کسانی هستند که شهرت بسیار زیادی هم دارند، وارد این کار شده، اما می‌بینیم حتی آیه قرآن را به غلط می‌خوانند؛ یعنی به یک علم آشنا هستند، ولی با دین آشنایی ندارند و برعکس آن هم وجود دارد.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به مراحل تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان اظهار کرد: اولین مرحله، انتخاب مسئله است، دوم طراحی و مهندسی، سوم به دست آوردن دیدگاه‌ها؛ چهارم مطالعه اکتشافی آیات قرآن که دانشگاهیان عمدتا در این مورد اشکال دارند. زیرا ابتدا ممکن است آیه‌ای در مورد یک مسئله به چشم نخورد، ولی اگر مسئله را به درستی بشناسیم و به آیات مسلط باشیم و دلالت‌های گوناگون آن را به دست آوریم، در این صورت یک دریا مطلب تولید می‌شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با تأکید بر رعایت برخی موضوعات در فهم آیات با بیان این‌که چون روش‌های مناسب در این زمینه نداریم احساس فقر در تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان می‌کنیم، اضافه کرد: در شیوه جست و جو، به جای این‌که فقط عنوان و واژه را جست وجو کنیم، باید جست و جوی مفهومی و لفظی داشته باشیم و هم‌خانواده واژه‌ها را هم جست‌و‌جو و از واژه‌های متضاد استفاده کنیم؛ همچنین حتماً باید چندبار از ابتدا تا انتهای قرآن را در مطالعه اکتشافی مطالعه کنیم.
امکان تولید فرضیه از قرآن
وی با بیان این‌که معتقدم می‌توانیم فرضیه از قرآن ارائه کنیم، مثلاً این‌که بین فساد مسئولان، ظلم به مردم و یا ناشکری مردم با افول تمدن رابطه وجود دارد؟ اضافه کرد: مسئله دیگر در تولید علوم قرآن‌بنیان، فهم صحیح آیات با ایجاد ارتباط مفهومی میان آنها و دسته‌بندی مناسب آیات و ارتباط آن با مسئله علوم انسانی است؛ باید آیات جداگانه را کنار هم بگذاریم و تولید نظریه و در نهایت ارزیابی نظریه داشته باشیم؛ البته نباید از متون دینی نظری استخراج کنیم که خلاف مسلمات قرآنی، روایی و حتی واقعیات خارجی باشد. مثلاً از نظر دین، زن حق کار کردن در بیرون را ندارد، ولی خلاف واقعیات امروزی جامعه حداقل در برخی موارد است، چون اگر ممنوعیت اشتغال باشد، در این صورت ماما هم باید مرد باشند.
حجت‌الاسلام والمسلمین کریمی با بیان این‌که البته گاهی جامعه از فضای قرآنی بیرون آمده، لذا این انطباق ملاک نیست، تصریح کرد: مثلاً در بحث ارث، برخی می‌گویند چون زنان دوشادوش مردان کار می‌کنند، پس ارثشان هم باید مساوی باشد؛ حرف ما این است که اگر جامعه از تربیت قرآنی فاصله گرفت، از حالت تعادل بیرون آمده است. بنابراین ممکن است ما نظریه‌ای را از دین تولید کنیم که کاملاً با روش درست هم تولید شود، اما با نظر بسیاری از عالمان علوم انسانی مخالفت دارد؛ این مخالفت به خودی خود دلیلی بر ضعف نظریه ما نیست، اما در اینجا باید بیندیشیم که شاید برداشت ما از قرآن اشتباه بوده است؛ در این صورت باید سراغ اصلاح مراحل برداشت خود از آیات برویم.
خطر تفسیر به رأی در قرآن‌بنیان کردن علوم
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین محمد فاکر میبدی، عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) با اشاره به معنای تبیان بودن قرآن برای همه چیز (تبیان لکل شیء)، گفت: برخی در تفسیر آیه به دیدگاه حداکثری تمایل دارند، ولی طبق نظر علامه طباطبایی، «تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ» بودن یعنی این‌که قرآن هر چه را در راستای هدایت انسان لازم باشد، مطرح کرده است.
وی با بیان این‌که باید ببینیم انتظار ما از قرآن چیست؟ افزود: آیا باید واقعاً انتظار داشته باشیم که قرآن به همه چیز جواب بدهد، در حالی که قرآن خودش را کتاب فقه، نجوم، روانشناسی و ... نمی‌داند. البته قرآن بسیاری از این آموزهها را در خود دارد و هر زمان که لازم بوده از تاریخ سخن بگوید، گفته و در جایی که لازم بوده از تغییر و تحول طبیعت و نجوم حرف بزند، زده است، اما رسالت اصلی آن، هدی للناس است. مانند قانون اساسی ما که در آن راهنمایی و رانندگی و قوانین ثبت نیست، ولی مبنا برای همه قوانین است.
حجت‌الاسلام والمسلمین فاکر میبدی، با اشاره به نظر شهیدصدر درباره اسلامی‌سازی علوم انسانی، افزود: بازسازی علوم موجود بر مبنای قرآن در برخی موارد و مثال‌ها ممکن است، ولی در برخی موارد هم بازسازی جواب نمی‌دهد و تولید جدید لازم است. به همین دلیل در اوایل انقلاب، آیت‌الله مشکینی معتقد بود که ما چون کتاب قابل ارائه به جوانان کم داریم، از کتب برخی افراد که ممکن است اشکالاتی داشته باشد، اما مطالب درست زیادی هم دارد، استفاده کنیم. اما آیت‌الله مصباح معتقد بود که انسان اگر در گرسنگی بماند، بهتر است تا آب و غذای مسموم بخورد؛ در بحث اسلامی‌سازی هم این مسئله وجود دارد.
استاد حوزه با تأکید بر این‌که ما با علومی مواجهیم که از اساس خراب است و با مبانی انسان‌شناسی و هستی‌شناسی ما سازگاری ندارد، اظهار کرد: در این صورت، چگونه می‌توانیم بازسازی بر مبنای قرآن داشته باشیم، ضمن این‌که شاید بازسازی به صرفه هم نباشد.
انتقاد از برتر دانستن دانش انسانی غرب بر وحی
وی با بیان این‌که متأسفانه امروز افرادی را داریم که با دیدگاه‌های غربی معامله‌ای برتر از وحی می‌کنند و می‌گویند چون غرب فلان مطلب را گفته و تجربه کرده، پس برتر است، به ذکر مثالی پرداخت و تصریح کرد: مثلاً در یکی از شبکه‌های رادیویی داخل کشور روانشناسی در مورد عدم ازدواج و پیامدهای اجتماعی آن سخن می‌گفت. او در پاسخ به این‌که وقتی جوانی نمی‌تواند ازدواج کند و از طرفی غلیان شهوات در او وجود دارد، چه باید بکند؟ او نسخه خودارضایی را پیچید که ممکن است در غرب تعارضی ایجاد نکند، ولی قطعاً با آیات قرآن و اسلام ناسازگار است.
حجت‌الاسلام والمسلمین فاکر میبدی با بیان این‌که گاهی ما با علوم انسانی محض، علوم تجربی محض و علوم انسانی تجربی مواجه هستیم، اضافه کرد: دشواری کار ما در جایی است که برخی مسائل علوم انسانی، تجربی است؛ در این موارد، اگر اصطکاک میان داده‌های علوم تجربی با علوم انسانی ایجاد شود و به خصوص قرآن آن را نفی کرده و غرب تأیید کند، با دشواری روبرو خواهیم شد، به ویژه این‌که برخی افراد اندیشه‌های غربی را وحی‌انگاری می‌کنند.
استاد حوزه با بیان این‌که یک رویکرد در تولید علوم انسانی قرآن‌بنیان این است که اگر علومی مستقیم و غیرمستقیم از سوی قرآن تأیید شود هم علوم انسانی قرآنی است، افزود: این‌که گفته می‌شود در تولید علم قرآنی مثلاً جامعه‌شناسی قرآنی، نویسنده باید در هر دو بعد یعنی قرآن و جامعه‌شناسی متخصص باشد، حرف درستی است، اما چون در عالم واقع تحقق آن دشوار است و نمی‌توانیم فرد جامعی داشته باشیم، لذا می‌توانیم این مسائل را در تحقیقات گروهی مشترک پیش ببریم؛ مثلاً استاد راهنما، متخصص قرآنی و مشاور متخصص در آن علم مدنظر باشد.
استاد جامعةالمصطفی تصریح کرد: نکته دیگری که باید در بحث قرآنی‌سازی بر آن تکیه شود، این است که هیچ وقت نمی‌شود با ابزار واژگانی سراغ قرآن برویم، مگر این‌که متخصص در آن باشیم و حتماً سراغ واژگان هم‌معنی یک کلمه هم برویم. مثلاً در قرآن یک بار واژه معاد آن هم در جایی که ربطی به قیامت ندارد، به کار رفته یا کلمه حجاب در معنای مطلق ستر به کار رفته است، بنابراین با معنای صرف واژه نمی‌توانیم از قرآن برداشت درست داشته باشیم.
چیزی بر قرآن تحمیل نکنیم
حجت‌الاسلام والمسلمین فاکر میبدی اظهار کرد: این نکته که برداشت از آیات باید در محدوده چینش ترتیبی آیات باشد، در مخالفت با تفسیر موضوعی است که شهید صدر بر آن تأکید دارد. مثلاً ما حقوق بشر و فمنیسم و سکولاریسم و ... را به محضر قرآن می‌بریم و همه آیات مرتبط را بررسی می‌کنیم، بدون این‌که توجه به چینش کنونی آیات داشته باشیم، زیرا ناگزیر هستیم به تفسیر موضوعی رو بیاوریم و به چینش ترتیبی بسنده نکنیم.
استاد حوزه علمیه اظهار کرد: ما همان طور که اگر چیزی در قرآن هست، باید به مخاطبان ابلاغ کنیم، اگر هم چیزی در قرآن نباشد، نباید با گازانبر و با زور به قرآن نسبت دهیم، زیرا دچار آفت تفسیر به رأی می‌شود. آنچه قرآن و روایات تفسیری و تأویل قرآن می‌گوید، ملاک است و بیشتر از آن را نباید به قرآن تحمیل کنیم. مثلاً در مسئله خروج زن از خانه، سه دیدگاه وجود دارد؛ دیدگاهی که کاملاً نفی می‌کند، دیدگاه کاملاً موافق و باز و دیدگاه معتدل؛ بنده معتقدم، روح شریعت با این‌که همه زن‌ها در بیرون از خانه کار کنند، سازگار نیست، لذا اگر شغل را به عنوان یک مسئله به محضر قرآن ارائه دهیم؛ پاسخ، انتخاب شغل مناسب و متناسب است؛ یعنی باید به دیدگاه اعتدالی رو بیاوریم.
انتهای پیام/
